Vincent Oberdorf: ‘Voedsel moet weer iets van de gemeenschap worden’

In gesprek met Vincent Oberdorf, transitiemaker en tuinder bij Tuinderij Kansrijk 

Vertel: wat is tuinderij Kansrijk? 

“Kansrijk is een biologische zelfoogsttuin. We werken volgens het ‘CSA’-principe: community supported agriculture, oftewel: een voedselgemeenschap. Dat betekent dat we leden hebben. Aan hen verkopen we aan het begin van het jaar onze hele productie, ieder lid koopt een oogstaandeel. We delen samen de oogst én het risico: in een goed seizoen krijg je veel oogst, in een moeilijker seizoen minder.”  

“Mensen komen zelf naar de tuin toe om de oogst van het land te halen. Door op die manier te werken verkorten we de voedselketen: boeren en burgers zijn direct met elkaar verbonden. En we zorgen dat voedsel weer iets van de gemeenschap wordt, er zijn bij ons altijd wel mensen op het land. Oogsters komen op vaste momenten in de week en we organiseren regelmatig workshops – bijvoorbeeld over fermenteren – en gezamenlijke maaltijden met onze leden.” 

Wat doe jij precies als tuinder?

“Wij – we zijn als tuinders en eigenaars met z’n drieën – doen alles tot aan het oogsten. We telen een grote variatie aan groente en kleinfruit op een relatief klein oppervlak. We onderhouden grond en bodem en verzorgen alle teelten, van zaadje tot oogstmoment. Het is onze verantwoordelijkheid om te zorgen dat er dertig weken per jaar voldoende oogst van voldoende variëteit is. Dat is een hele puzzel, want we werken met stroken, waarbij er op twee stroken naast elkaar altijd een ander gewas staat, en elk gewas maar één keer per acht jaar op dezelfde plek staat. Dat is goed voor de biodiversiteit en de bodem. Ook maken we van Kansrijk een plek waar de hele gemeenschap gebruik van mag maken. Mensen kunnen altijd langskomen voor een kop thee of een moment van rust.”  

Je bent je carrière begonnen als consultant op het gebied van circulaire producten, systemen en businessmodellen. Totdat je een aantal jaar geleden je baan opzegde om je te verdiepen in voedselgemeenschappen. 

“Klopt, ik heb een andere achtergrond, maar ik raakte totaal gefascineerd door landbouw en voedsel. Het is zó fundamenteel voor ons als mens en samenleving. Tegelijkertijd is de negatieve impact van ons voedselsysteem op de wereld enorm. Daarom ben ik destijds met mijn werk gestopt om op een aantal CSA-bedrijven mee te werken, en in de praktijk te leren over deze vorm van voedselproductie. Daarna ging ik bij Squarewise aan de slag, om me in te zetten voor de landbouwtransitie. Naast mijn werk bij Squarewise begon ik bij tuinderij Kansrijk.” 

Wat is er zo fascinerend aan voedsel en voedselproductie?

“De natuur is ongelooflijk intelligent. Ik vind het bijzonder hoe natuurlijke systemen op elkaar zijn afgestemd, als de mens er niet tussenkomt. En we weten er nog zo weinig over. We weten extreem veel over hoe ons universum in elkaar steekt, maar hoe onze eigen bodem werkt, hoe alle bodemorganismen met elkaar verbonden zijn, daarover kunnen we nog zoveel leren. Voedselproductie is altijd een verstoring van de natuurlijke balans. Maar we moeten nu eenmaal eten. Hoe kun je voedsel produceren zonder dat je die balans verstoort? Met die vraag houd ik me bezig.”

Kleinschalig voedsel produceren, samen met de gemeenschap. Waar is dat een antwoord op?

“Na de Tweede Wereldoorlog luidde de ‘nooit meer honger’-doctrine in Europa: zo veel mogelijk produceren om voedselzekerheid te garanderen. Dat was succesvol, maar het systeem is inmiddels niet meer houdbaar, als je kijkt naar de gevolgen voor klimaat en natuur. Maar ook als het gaat om ruimtegebruik. Dat is verre van efficiënt: de meeste landbouwgrond wordt gebruikt om veevoer op te verbouwen. Terwijl er voor 100 gram eiwit uit vlees 50 tot 85 keer meer land nodig is dan voor 100 gram eiwit uit bijvoorbeeld erwten of soja. En bij de productie van een kilo eiwit uit rundvlees wordt 113 keer meer CO2 uitgestoten dan voor een kilo eiwit uit erwten. Dat betekent dat we ons eetpatroon moeten aanpassen en overwegend plantaardig moeten eten, maar ook dat die plantaardige landbouw heel productief moet zijn.” 

“Ook voor de boer is het huidige systeem nauwelijks houdbaar. De keten tussen boer en consument is tegenwoordig zo lang, dat boeren met heel veel inputs – voer, machines, kunstmest, gif – hele kleine marges verdienen en alle risico’s dragen. Een duurzaam landbouwsysteem gaat ook over economische duurzaamheid. Een korte voedselketen is daar één van de voorwaarden voor. Verder geloof ik dat een voedselgemeenschap ook sociaal-maatschappelijke waarde heeft: we staan zo ver af van hoe ons voedsel wordt geproduceerd.”   

Kun je met deze manier van boeren wel alle monden voeden?  

“Het korte antwoord is: ja. Kleinschalige landbouw voedt al een heel groot deel van de wereld, alleen niet aan onze kant van de wereld. Maar eigenlijk is het een onzinnige vraag. Want met ons huidige landbouw- en voedselsysteem voeden we helemaal niet alle monden, het is maar voor een klein deel van de wereld toegankelijk. Hoe kunnen we de wereld voeden zonder de planeet te vernietigen? Dát is de vraag die je moet stellen. Vervolgens moet je zorgen voor de juiste voorwaarden en een systeem mogelijk maken dat wél volhoudbaar is. Die voorwaarden, daar werken we met Squarewise aan.”   

Aan welke Squarewise-projecten werk je om daaraan bij te dragen? 

“Voor de provincie Utrecht zoeken we naar manieren om voedselgemeenschappen in de regio te versterken. Er zijn steeds meer van die gemeenschappen in de regio Utrecht, maar ze leveren maar een beperkt deel van de voedselbehoefte van bewoners. Terwijl de vraag naar lokaal geproduceerd voedsel er wel is. Wij onderzoeken hoe deze gemeenschappen een hubfunctie kunnen vervullen, waarbij ze ook lokaal voedsel van andere boeren afzetten.”  

“Voor een aantal provincies gaan we aan de slag met het vormgeven van gebiedsprocessen. Overheden willen de opgaven in landelijke gebieden in samenhang oppakken: landbouw, stikstof, energie, leefbaarheid. Wij helpen mee om daar concreet invulling aan te geven, samen met belanghebbenden in die gebieden. In de Achterhoek, de Eemvallei en in Flevoland gaan we met de belangrijkste spelers om tafel: boeren, bewoners, overheden. Maar misschien ook met een bouwbedrijf dat op zoek is naar boeren die grondstoffen voor biobased bouwmaterialen willen telen. Met al die partijen brengen we in kaart: hoe moet dit gebied er over dertig jaar uitzien? En wat is daarvoor nodig?” 

En is er een project dat je nog graag zou willen doen? 

“Ik zou vanuit Squarewise graag werken aan de voorwaarden die nodig zijn om meer initiatieven als Kansrijk te laten ontstaan. Een nieuw initiatief opzetten is lastig. Dat heeft onder meer te maken met de toegang tot land. Boeren en tuinders die kleinschalige, duurzame bedrijven willen opzetten, hebben die toegang vaak niet. Omdat de financieringsmogelijkheden voor dit soort ondernemingen beperkt zijn, maar ook vanwege de hoge grondprijzen en de dichtgetimmerde bestemmingsplannen.” 

Hoe helpt het werk bij de tuinderij jou in je werk voor Squarewise? En andersom? 

“Door mijn werk bij de tuinderij heb ik veel contact met boeren in de regio. Daardoor snap ik beter hoe de Nederlandse landbouwwereld in elkaar steekt, maar ook hoe boeren naar de veranderende wereld kijken. Er is een grote diversiteit aan boeren: van meer behoudende boeren tot boeren die sterk geneigd zijn te vernieuwen. Door dat inzicht ben ik beter in staat om ruimte te geven aan de frustraties die veel boeren nu hebben, om uiteindelijk tóch een stap vooruit te komen. Daarnaast is Kansrijk voor mij een plek waar ik als ondernemer op allerlei manieren kan experimenteren met nieuwe, duurzame vormen van voedselproductie.”  

Wat vind je het mooist aan je werk in de tuinderij?

“Als tuinder ben ik me er dagelijks van bewust dat ik onderdeel ben van een ecosysteem. Als ik de hele dag binnen achter mijn scherm zit, besef ik dat niet zo. Maar als ik buiten ben en insecten in de bodem zie, of sporen van dieren zie die zich dankzij onze manier van werken kunnen voeden, of nieuw korstmos zie verschijnen, dan voel ik: ik ben onderdeel van dit systeem. Net als onze oogsters, ook zij zijn deel van dat ecosysteem, dat op zoek is naar die balans. Daar word ik blij van. Op deze manier is voedsel produceren weer zingevend.”  

“Ik voel een verantwoordelijkheid om dat wat ik net omschreef, te behouden. Dat ik daar vanuit Squarewise met gelijkgestemden voor mag vechten – want zo ervaar ik het soms, als een gevecht tegen een systeem dat ons niet meer dient – vind ik belangrijk.”