“Alle technische oplossingen zijn er al, de energietransitie is vooral een sociale opgave.” Het is een zinnetje dat ik opvallend vaak hoor in overleggen, podcasts en interviews. Beangstigend vaak. Zo vaak, dat ik me wel eens afvraag of degenen die dit zeggen begrijpen wat dat betekent. En of ze het ook in hun werk toepassen. Gisteren sprak ik op de conferentie van de Topsector Energie en hoorde daar verschillende praatjes van anderen. Aan het einde van de dag had ik één ding geleerd: nee, de echte opgave is in de energiewereld nog niet doorgedrongen.
Het congres draaide om het Nationaal Plan Energiesysteem 2050. Daarin beschrijft het kabinet hoe het energiesysteem van de toekomst eruitziet en hoe we daar moeten komen. Sinds april 2022 is een expertcommissie bezig geweest met voorwerk. De aanbevelingen die zij daarvoor hebben opgesteld, maakten mij blij. Ze schetsen een toekomstbeeld, lijken zich bewust van de consequenties die dat kan hebben voor iedereen in Nederland en stellen daarom ook een aantal goede kaders. Ze redeneren vanuit de toekomst terug. Warmte gaat tenslotte over een langdurige ingreep op een gebied en haar bewoners. Daar moet je recht aan doen.
Het Concept Nationaal Plan Energiesysteem dat nu voorligt en in december dit jaar definitief moet worden, lijkt geen relatie te hebben met wat de experts hebben geprobeerd over te brengen. Twee passages trokken specifiek mijn aandacht. Daarover later meer.
Tijdens de conferentie stond ik als een van de laatste sprekers ingedeeld. Mijn verhaal ging over een alternatieve marktordening. Eén waarin bewoners weer macht over het energiesysteem krijgen, door hen eigenaarschap te geven over energieproductie. In dat systeem hebben ondernemers uiteraard ook een rol: zij laten hun kennis en kunde los op de productiemiddelen, en zorgen zo voor goed werkende installaties en goede oplossingen voor verschillende doelgroepen. Daarvoor hoeven ze geen eigenaar van het productiemiddel te zijn. (Zie het plaatje hieronder).
Ik ben enthousiast over dit soort oplossingen – ontwikkeld door Damaris Mathijssen en vele energiepioniers– omdat zij de energietransitie zien voor wat die is. Namelijk: een vraagstuk dat raakt aan een dieperliggend probleem. Als we straks de technische overgang van fossiele naar hernieuwbare energie hebben gemaakt, zijn we er nog niet. Als we in de tussentijd op financiële waarde hebben gestuurd en andere veranderingen als bijvangst, of koppelkans, hebben gezien, doen we geen recht aan het echte vraagstuk.
Het is geen ‘house on fire’ probleem, zou Charles Eisenstein zeggen, waarbij de oplossing evident is: blussen. In dit geval is de oorzaak complex, en moet je dus niet te snel in oplossingen schieten, omdat die soms het onderliggende probleem verergeren.
Om het Nationaal Plan Energiesysteem op een goede manier te kunnen opstellen, moeten we doorzien dat hoe we de energietransitie nu aanpakken een symptoom is van verkeerde machts- en eigendomsverhoudingen. Een symptoom van verkeerde waarden-prioritering (zoals winst boven natuurbehoud, of comfort boven rechtvaardigheid).
En als we dan blijven denken vanuit centraalgestuurde oplossingen en productiemiddelen in handen blijven van grote op winst gedreven organisaties, dan vergroten we de onderliggende problemen. Als we denken dat we een tech-fix kunnen doen (‘warmtepompje hier, warmtenetje daar’), dan missen we die langetermijnverbinding met het gebied, de mensen en de opgaves die daar liggen.
Die langetermijnverbinding aangaan werkt niet vertragend, maar juist versnellend. Als we samen met bewoners werken aan de zorgen die zij hebben, dan is energie een onderdeel van de oplossing. Nu is het een extra zorg die mensen misschien wel net over het randje duwt in die onderliggende problemen.
Terug naar die twee passages. ‘Samen sturen’ is van belang, zeggen de schrijvers van het Concept Nationaal Plan Energiesysteem. Ze wijden er een heel hoofdstuk aan. Gezien mijn werk met energiepioniers, burgers en wijken, was ik geïnteresseerd in de passages over lokale initiatieven en burgerbetrokkenheid.
De passage over lokale initiatieven begint als volgt: “Zolang dit niet nadelig is voor de omgeving of maatschappij…” Een alinea die zo begint, spreekt wat mij betreft vooral wantrouwen uit richting lokale initiatieven. Niet een uitnodiging.
De passage over burgerbetrokkenheid zit in dezelfde lijn: “De kabinetsvisie (…) schetst hoe (…) overheden (…) burgers actiever willen betrekken (…) Het kabinet gaat onderzoeken welk (…) instrumentarium bruikbaar is om burgerbetrokkenheid te vergroten gedrags- en levenstijlverandering te stimuleren.” Kortom: ‘wij’ gaan heel hard trekken aan ‘zij’, omdat ‘zij’ moeten veranderen. Mij zakt dan de moed in de schoenen. De schrijvers van dit document hebben duidelijk nog niet de klik gemaakt waar de energietransitie over gaat.
Waar de expertcommissie de bal voor het doel legt, trappen de schrijvers van het Concept Nationaal Plan Energieysteem ‘m er ver naast. We hebben nog ongeveer zes weken te gaan voordat het definitieve plan er ligt. Is dat tijd genoeg om dit te ‘fixen’?
