Impact Rapportage 2019 uitgelicht: Geleerde lessen & inzichten

Bij Squarewise leren we elke dag; we begeven ons tenslotte voortdurend op onbekend terrein. Om het overzichtelijk te houden hebben we een beperkt aantal lessen gedestilleerd uit interne interviews en analyse van documenten.

Genoeg pilots, te weinig opschaling

De energietransitie in de gebouwde omgeving staat op het vizier van de landelijke overheid. Diverse subsidies – Proeftuin Aardgasvrije Wijken, MOOI, DEI+ Innovaties aardgasvrij en vele andere, maken dat er pilotlocaties als paddenstoelen uit de grond schieten. Dat is goed, want er moet veel geleerd worden. Helaas ontbreekt het vaak aan een effectieve leerstrategie binnen de pilots, laat staan tussen de pilots.

Onze overtuiging is dat een pilot alleen een goed instrument is, als er een plan ligt hoe het geleerde opgeschaald kan worden. Alleen dan heb je de focus, de flexibiliteit en de vasthoudendheid om te leren wat geleerd moeten worden en dat ook te delen. De uitdaging is vervolgens om niet elke organisatie opnieuw een pilot te laten doen, als zij een innovatieve techniek voor het eerst willen toepassen. Een gedraging die we in eerdere jaren, ten tijde van het opschalen van NOM-woningen bij corporaties, al hebben geprobeerd te doorbreken.

Voorbeeld: Opschalingstraject RWU

Een traject waar we vanuit deze optiek trots op zijn, is het opschalingsmodel dat we bij de Utrechtse corporaties hebben ontwikkeld. De corporaties, verenigd in het Regioplatform Woningcorporaties Utrecht (RWU) hebben afgesproken elkaars pilots te volgen, en bij gebleken succes, op te volgen. Dit vanuit de optiek dat de kosten voor het CO2-neutraal en circulair krijgen van alle woningen voor 2050 tot verhoging van woonlasten van huurders leidt, tenzij ze het slimmer aanpakken. Slimmer en dus gezamenlijk. We hebben de corporaties begeleid in een proces waarin ze zichzelf hebben ingedeeld in initiators, volgers en opschalers. Voor verschillende thema’s kunnen de corporaties een andere rol hebben.

Na anderhalf jaar op deze manier te werken, geven de corporaties aan minder pilots te doen; ze maken in plaats daarvan gebruik van eerdere ervaringen van andere corporaties. De corporaties stemmen beter af over de innovaties die zij willen testen en verdelen zo de inspanningen. Ook maken ze gebruik van elkaars kennis. Zo gaan ze sneller over tot het daadwerkelijk implementeren van innovaties op grotere schaal.

De aanpak die bij de RWU werkt, kan als inspiratie gelden voor vele andere domeinen. Bijvoorbeeld voor gemeenten die in RES-regio’s opgaven kunnen verdelen en proeftuinwijken in het programma aardgasvrije wijken. Ze kunnen samen afstemmen wie welke lessen leert.

Maatschappelijke probleemhouders zetten de kracht van marktpartijen te weinig in

Veel van onze opdrachtgevers zijn publieke partijen, omdat maatschappelijke vraagstukken dominant op hun bord liggen. Echter, marktpartijen kunnen – en in veel gevallen willen – een belangrijk deel van de oplossing bieden. Als wij in consortiumverband deelnemer zijn in tenders voor gebiedsontwikkeling, zoals in Wijchen, zien we soms terughoudendheid bij publieke partijen om van innovatieve oplossingen gebruik te maken. Vaak is dat geworteld in angst om een marktpartij te bevoordelen ten koste van een gelijk speelveld. Daar is niet altijd een goede onderbouwing bij. Het relatief grote aantal rechtszaken bij verkeerd gelopen aanbestedingen en de onrust in de markt door de stikstofcrises, wakkeren de angst alleen maar verder aan.

We zijn met verschillende trajecten bezig om die angst te doorbreken. Uiteraard door het presenteren van goede voorbeelden, zoals met de uitvraag in Schiedam door Woonplus. Ook bij de RWU introduceren we betere manieren om samen te werken met het bedrijfsleven.

Welke waarde wil je uit de uitvraag halen?

Essentieel bij een innovatieve uitvraag is helderheid over de waarde die je uit de markt wilt halen. Zo hebben we in de gemeente Woerden, waar we hielpen bij de aardgasvrije wijk Schilderskwartier, overwogen om een tender uit te schrijven voor de gehele wijk. Toen bleek dat de betrokken corporatie, GroenWest, bereid was in haar woningen diverse concepten te testen, bleek de gevraagde toegevoegde waarde niet langer innovatie te zijn. Wat wel nodig bleef, was prijsdaling van de concepten die goed uit de testen zouden komen. Een mogelijke route daarvoor is procesoptimalisatie door de uitvoerende partners van GroenWest, of door andere partijen uit de markt.

Nieuwe vragen voor complexe vraagstukken met de value case

Wat centraal staat is dat de transitie van grote aantallen woningen vraagt om intensieve samenwerking tussen overheid, verhuurders en marktpartijen. Om daar ruimte voor te laten, moet prijs geen doorslaggevend criterium zijn in een aanbesteding. Andere vragen, andere criteria en nieuwe samenwerkingsvormen zijn nodig om antwoorden te vinden op complexe vraagstukken. De klassieke businesscase wordt daarin vervangen door een value case, waarin meerdere waarden naast elkaar kunnen bestaan. In Wijchen schreven we samen met onze partners op een herontwikkeling in volgens een gemeenschappelijk, verbindend concept: Living Building Challenge. Het geïntegreerde karakter van die aanpak, waarin onder meer esthetiek, circulaire verwerkingsmethoden van beton, sociale samenhang en verbinding met de toekomst allemaal in elkaar overlopen, vergde een tijdrovende (en dus dure) vertaling naar de uitgevraagde specificaties.

Een leefbare wijk in plaats van een aardgasvrije wijk

Aardgasvrij’ is een middel dat bij een doel hoort. Maar bij welk doel en van wie? Weinig bewoners in de huidige proeftuinwijken liggen wakker van de energietransitie, maar vaak wel van andere zaken. Koppelkansen zijn ontstaan vanuit de gedachte dat als er miljoenen geïnvesteerd worden in een wijk, die miljoenen meerdere doelen kunnen dienen. Daarmee kunnen ook mensen met verschillende interesses zich verenigen achter de transitie van de wijk. Een leefbare, toekomstbestendige wijk is een gemeenschappelijk doel, dat door vrijwel alle betrokkenen in de wijk gesteund wordt. Squarewise benadert een leefbare wijk vanuit zowel een sociaal als ecologisch perspectief.

Integrale aanpak

Er lopen diverse programma’s waarin kennis over koppelkansen wordt opgedaan. In 2019 hebben wij, vanuit onze rol als programmamanager integrale aanpak bij Stroomversnelling en als deelnemer van de gemeente Schiedam aan dergelijke programma’s, zowel op theoretisch als praktisch niveau meegeholpen dit denken (en doen) verder te brengen. De voornaamste les is dat we theoretisch nog maar net zijn begonnen met het vinden van ‘meervoudige waarde’. Echter, het realiseren in de praktijk is de echte uitdaging. Budgetten van verschillende afdelingen binnen de gemeente moeten bijeengebracht worden. Vaak al zonder dat al duidelijk is wat de exacte aanwending van die middelen gaat zijn. Waar het om wijktransities gaat, wil je bewonersgericht vrijheid geven om invulling te geven aan de toekomst van hun wijk. Ook dat strookt niet altijd meteen met de beleidslijnen en begrotingscycli van gemeenten.

Sociale en ecologische versterking

Om steeds gerichter kansen te verzilveren die zich voordoen in wijken, hebben we in 2019 op twee domeinen versterking gezocht; zowel sociaal als ecologisch. Met Weave bereiden we nu action based learning voor in onze eigen achtertuin; wijken in Amsterdam Noord. Doel is te voorkomen dat energietransitie gaat zorgen voor nog meer polarisatie in de maatschappij. Daarnaast werken we sinds dit jaar samen met klimaatpsychologe Gerdien de Vries. Weerstand in wijken is te zien als de optelsom van individuen die gedoe willen vermijden. Je kent wat je hebt en we zijn nu eenmaal gewoontedieren. Een benadering die recht doet aan de werking van de menselijke geest kan veel frictie voorkomen.

Op ecologisch vlak versterkt organisatie- ecoloog Johannes Regelink sinds dit jaar ons team. Met zijn aanwezigheid verbreden we onze kennis op het gebied van biodiversiteit en ontwikkelen we nieuwe proposities voor een transformatie in wijken waar de natuur ook weer meer plek krijgt.

Slimme wijken

Wijken worden ook slim. Om dat momentum optimaal te benutten werken we samen met de Future City Foundation, de organisatie voor smart cities. Slimme steden voorkomen verspilling en kunnen voor meer saamhorigheid zorgen. Maar dan is het wel belangrijk eisen te stellen aan bedrijven die slimme oplossingen implementeren. We schreven mee aan de inbreng voor een hoorzitting in de Tweede Kamer en formuleerden leidende principes die in regulering zouden moeten terugkomen.

Met ingang van 2020 willen we deelnemer worden in de City Deal smart cities. Op dit en op andere podia willen we aandacht vragen voor het voorkomen van valse ruilrelaties in de openbare ruimte, het voorkomen van het exclusieve bezit van sporen die we daar achterlaten (benutten is delen) en het belang van een zinvolle ‘programmering’ van de openbare ruimte: zoals in het theater een verbinding is tussen podiumartiest en zaal, zo stelt de digitale laag in de stad je in staat een zichtbare dialoog tussen mensen en ruimte vorm te geven. Zo kunnen slimme wijken helpen in het tegengaan van verspilling, mogelijk maken van natuurinclusiviteit, het uitlokken van ontmoeting en het eerlijker verdelen van toegang tot ontplooiing.

Leefbaarheid op woningniveau

Leefbaarheid is geen doel dat alleen op wijkniveau speelt, ook op woningniveau is leefbaarheid een interessant doel. Terwijl niet alle woningeigenaren staan te trappelen om hun woning te verduurzamen, zijn zij wel vrijwel allemaal geïnteresseerd in een woning waarin ze beter (gezonder, comfortabeler) kunnen leven. In samenwerking met Enpuls onderzochten wij hoe deze particuliere woningeigenaar in beweging komt om zijn of haar woning te verduurzamen. We leerden dat er op dit moment te weinig trajecten bestaan die de individuele woningeigenaar aanspreken. Door gebruik te maken van bestaande koppelkansen (zoals een betere gezondheid en een prettig binnenklimaat) en deze te verbinden aan de levensfase van de bewoner ontstaan interessante aanknopingspunten voor een duurzame en leefbare woning. Ouderen die langer thuis blijven wonen, of jongeren die langer in het ouderlijk huis blijven wonen, vragen aanpassingen die aangegrepen kunnen worden om het huis grondig aan te pakken.

Systemische verbinding

Elk ‘wicked problem’ kan worden opgelost, als er voldoende aandacht is voor het systeem. In een werkend systeem ben je je nauwelijks bewust van het bestaan; als je plotseling iets niet blijkt te kunnen oplossen word je je bewust van een onvolledig systeem. Leren is erg belangrijk om naar een oplossing toe te werken, maar dat moet over de grenzen van organisaties en sectoren heen en bovendien multidisciplinair.

Het belang van heldere en flexibele regels

We bekeken bijvoorbeeld samen met ERAC en Enpuls wat de nieuwe Europese energieverordeningen en -richtlijnen, betekenen voor Nederland. Zowel de wetgever als de netwerkbedrijven blijken kansen te laten liggen om snel tot een beter systeem te komen. We voorspellen disruptieve bedrijfsmodellen op de elektriciteitsmarkt en schetsen concrete routes voor onwenselijke belastingontwijking. Door het hele speelveld in kaart te brengen, zijn we nu toe aan de volgende stap: het bespreken van gemeenschappelijke value cases die voor de samenleving als geheel de beste resultaten opleveren. Het is een hardnekkig misverstand dat bedrijven niet van regels houden. Als je het speelveld niet tekent, komt er van het potje voetballen weinig terecht. Binnen regels die helder zijn voor alle bedrijven, maar ook flexibel genoeg om innovatie uit te lokken, werkt het systeem het beste.

Nieuwe ketensamenwerking nodig

We leveren via TKI Urban Energy ook een inhoudelijke bijdrage aan de Renovatieversneller en het Programma Aardgasvrije Wijken. Ook in dit kader kijken we naar de gebreken van het huidige systeem, in het licht van de nieuwe werkelijkheid. Zo hebben we samen met Peter Linders van Kwartiermakers in de Bouw een veelgelezen artikel gepubliceerd, waarin duidelijk wordt dat de keten met installatiebedrijven aan de ene kant, en een keten met bouw- en aannemersbedrijven aan de andere kant, niet goed is georganiseerd om op grote schaal integrale energieconcepten in bestaande woningen aan de man te brengen.

De maatschappelijke businesscase moet gericht worden op de toekomst

Veel organisaties stappen voorzichtig af van het denken in ‘platte’ businesscases en kiezen voor maatschappelijke businesscases. Op welke manier is de samenleving als geheel (inclusief natuur en toekomst) het beste gediend? Tijdens een middag met de Amerikaanse auteur Charles Eisenstein leerden we dat de keuzes die we nu maken niet moeten reflecteren wat de huidige economie vereist. Het moeten reflecties zijn van de maatschappelijke waarden die we in de toekomst willen zien. Wij worden vaak ingeschakeld voor transities in wijken. Ook op die schaal gaat het eigenlijk niet over geld en maandlasten. Natuurlijk moet er voor oplossingen gekozen worden die zorgen dat iedereen mee gaat, mee wil en mee kan, maar als we naar het gewenste eindplaatje kijken zorgen we meteen voor democratisering van het energiesysteem en mobiliteit. ‘Power to the people’ in twee opzichten; en veel minder focus op eigendom.

Visualiseer de opgave

Systemen zijn alleen in abstracties te duiden. We hebben gemerkt dat visualiseren van de opgave, het eindbeeld of het proces, een sterk hulpmiddel is. De constatering dat transities alleen met systeemverandering bereikt kunnen worden, betekent niet dat niemand nog hoeft te begrijpen waar het eigenlijk over gaat. Voorbeelden en plaatjes kunnen zorgen voor een voldoende concrete dialoog. Luisteren naar andere opvattingen, nieuwsgierigheid naar elkaars belangen en die duidelijk op tafel krijgen, vertrouwen ontwikkelen door erkenning en begrip te uiten, zijn belangrijke elementen om de dynamiek in systeemveranderingen te realiseren.

Illustraties: Marjolijn Stappers

Lees hier de hele Impact Rapportage 2019

Theory of Change Squarewise