Hoe je met een burgerforum voor meer draagvlak, verbinding en begrip zorgt

burgerberaad burgerforum Nieuwe waarden Mensen verbinden & begeleiden Vernieuwing realiseren

Uit internationale ervaringen is meerdere malen gebleken dat ‘citizens assemblies’ beleidmakers helpen bij het oplossen van complexe vraagstukken die veel weerstand kunnen oproepen bij burgers. Deze conclusie komt ook naar voren in het adviesrapport ‘Betrokken bij klimaat’ en wordt bevestigd in ons gesprek met Eva Rovers (mede-oprichtster Bureau Burgerberaad). Naast het vinden van creatieve oplossingen, kan een burgerforum een geschikt instrument zijn om het vertrouwen in de overheid en de democratie te herstellen. Maar let op: doen we afbreuk aan de belangrijkste 7 voorwaarden van een burgerforum, dan riskeren we de volgende lege huls voor het betrekken van burgers.

Geslaagde praktijkvoorbeelden

Er zijn talrijke praktijkvoorbeelden uit het buitenland die aantonen dat burgerfora politici en burgers dichter bij elkaar brengen en gezamenlijk in staat stelt moeilijke issues aan te pakken. Vooral als het gaat om complexe en geladen vraagstukken met uiteenlopende meningen zoals abortuswetgeving, klimaatmaatregelen en sociale zorg, hebben burgerfora hun doel bewezen. En bij succes vestigen burgerfora zich als instrument! In Duitstalig België bestaat zelfs een permanent burgerforum dat eigen onderwerpen en oplossingen kan aandragen.

Bekijk hieronder het geslaagde experiment in Nederland door het Zorginstituut in samenwerking met Radboudumc om burgers te betrekken bij het samenstellen van het basispakket:

“Het gaat over common sense en wat we rechtvaardig vinden in dit land. Dat is niet alleen een zaak van experts, maar ook iets van de gewone burgers die de premies allemaal betalen.”, zegt Arnold Moerkamp, bestuursvoorzitter van het #Zorginstituut over het #burgerforum. pic.twitter.com/rI1BJGTnYl
— Nieuwsuur (@Nieuwsuur) July 31, 2018

Wat is een burgerforum en hoe verschilt het van andere participatievormen?

Een burgerforum -ook wel burgerberaad genoemd- is een intensieve vorm van burgerparticipatie én tevens een nieuw democratisch instrument. In een burgerforum wordt een groep gelote burgers (die tezamen een afspiegeling van de samenleving vormen) van begin tot eind betrokken bij het oplossen van een vraagstuk vanuit de politiek. Het forum wordt geïnitieerd vanuit de politiek en krijgt een politiek mandaat, waarbij vooraf wordt afgesproken wat er wordt gedaan met de uitkomsten. Dialoog over de oplossingsrichtingen staat centraal.

Andere participatievormen zoals een inloopbijeenkomst voor het inwinnen van informatie, een workshop om mee te denken, een enquête/referendum voor het uiten van je mening, beslaan slechts een deel van het gehele besluitvormingsproces en geven burgers beperkte invloed. Als een besluit niet door het merendeel van de betrokken burgers gesteund wordt zorgt dit voor weerstand en polarisatie binnen de samenleving.

“Tell me and I will forget, show me and I may remember, involve me and I will understand.” ― Confucius

Bij een burgerforum worden de deelnemers eerst door experts geïnformeerd over de complexiteit van het vraagstuk. Vervolgens gaat men in kleine groepen met elkaar in gesprek en beraadt de hele groep zich over de aanbevelingen. Alles wordt gezamenlijk besloten in overleg waarbij iedereen gehoord wordt. Hierdoor is het naast een participatievorm ook een democratisch instrument dat helpt bij het herstellen van het vertrouwen tussen burgers en de overheid.

Lees in onze vorige post meer over wat een burgerforum precies inhoudt.

Waarom hebben we in Nederland nog geen burgerforum?

Als een burgerforum zo’n krachtige tool is, waarom wordt het dan nog zelden ingezet in Nederland? Dat heeft te maken met de volgende onzekerheden en drempels die rondom burgerfora spelen:

Willen burgers tijd besteden aan politieke kwesties, men kiest immers niet voor niets vertegenwoordigers?
Zijn politici bereid controle uit handen te geven in ruil voor ambitieuze maar breedgedragen oplossingen?
Hoe zorg je voor een goede representativiteit van de samenleving in een burgerforum?
Hoe kan je zo objectief mogelijk een burgerforum faciliteren?
Kost het opzetten en uitvoeren van een burgerforum niet teveel tijd en geld?
Hoe voorkom je dat de uitkomst van een burgerforum niet haalbaar of uitvoerbaar is?

Hoewel bovenstaande vragen herkend worden, is het recentelijk verschenen Adviesrapport ‘Betrokken Bij Klimaat’ positief over het inzetten van burgerfora. Het rapport concludeert dat een burgerforum de potentie heeft om burgers beter te betrekken bij het vormgeven en uitvoeren van het klimaatbeleid. Dit adviesrapport is tevens tot stand gekomen uit een motie die door 85% van de Tweede Kamerleden werd gesteund. Een burgerforum moet echter wel aan een aantal voorwaarden voldoen wil het een kans van slagen hebben.

Recept voor een succesvol burgerforum

Op basis van meerdere nationale en internationale bronnen (zie onderaan deze pagina) hebben wij een overzicht gemaakt van de belangrijkste randvoorwaarden waar een burgerforum aan moet voldoen. Ter verdieping spraken we met Eva Rovers, mede-oprichtster van Bureau Burgerberaad en een van dé Nederlandse experts op het gebied van burgerfora, om de belangrijkste voorwaarden boven tafel te krijgen.

“Inwoners moeten kunnen meedenken, meebeslissen & meeprofiteren.”
– Matthijs Sienot (voormalig Tweedekamer lid Energie & gaswinning)

Hoofdingrediënten succesvol burgerforum:

Vertrouwen in burgers
Heb vertrouwen dat burgers met de juiste informatie (zoals beoogde doelen, kaders, belangen van stakeholders en kennis vanuit verschillende perspectieven) tot de juiste beslissing zullen komen. Betrek burgers in het gehele besluitvormingsproces voor een zo goed mogelijk resultaat.
Open vraagstuk dat maatschappelijk relevant is
Hoe complexer en opener het vraagstuk, hoe beter. Hierdoor is er veel ruimte voor burgers om gezamenlijk tot de meest ideale oplossing te komen waarin tegengestelde belangen worden meegenomen. Doordat het proces van een burgerforum voor onderling begrip en draagvlak zorgt zijn vraagstukken waarbij mensen van mening verschillen erg geschikt. Met name als het vraagstuk veel thema’s raakt en/of effect heeft op de lange termijn.
Te gesloten vraagstukken die vooral gericht zijn op uitvoering en implementatie zijn minder geschikt. Denk aan ja/nee-vragen en vragen als: ‘Kiezen we voor windmolens of zonnepanelen als duurzame energiebron?’. Twee voorbeelden van actuele en geschikte vraagstukken zijn:
- Uitvoering klimaatbeleid: Hoe wordt Utrecht CO2-neutraal in 2030?
- Nodige coronamaatregelen: Welke coronamaatregelen vinden mensen met een vitaal beroep nodig?
Mandaat, zeggenschap, uitvoering en monitoring is van tevoren vastgelegd
Voordat burgers betrokken worden in het besluitvormingstraject moet hun rol hierin worden vastgelegd. Afspraken over hoe en óf de uitkomsten van het burgerforum daadwerkelijk worden uitgevoerd zijn cruciaal. Wanneer de uitkomsten van het forum niet worden overgenomen door overheden, zal dit het vertrouwen in de overheid en democratie alleen maar verder schaden.
Diverse groepssamenstelling d.m.v. transparante en inclusieve loting
De deelnemers aan het burgerforum dienen een afspiegeling te zijn van de samenleving. Hierbij is diversiteit aan wensen, zorgen, meningen en waarden belangrijk. Loot deelnemers dus niet enkel op demografische variabelen als geslacht, opleidingsniveau en leeftijd. Daarnaast moet het voor iedereen inzichtelijk zijn op welke wijze deelnemers geselecteerd worden. Tot slot is het van belang om alle mogelijke drempels tot deelname weg te nemen, voor een gelijkwaardige deelname aan het burgerforum. Een reiskostenvergoeding, dagvergoeding, technische ondersteuning of training kan hiervoor zorgen.
Heldere en transparante communicatie over het gehele proces
Vooraf, tijdens en na het burgerforum moet het proces voor iedereen duidelijk zijn. Van tevoren moeten burgers weten wat er van hen verwacht wordt en wat er met de uitkomsten gedaan zal worden. Daarnaast is het van belang dat tijdens het proces ook niet deelnemende burgers alle informatie, discussies en besluiten online kunnen inzien.
Objectieve en onafhankelijke partij als facilitator
Denk hierbij aan een organisatie die geen belangen heeft bij een bepaalde uitkomst van het betreffende vraagstuk. Daarnaast behoort deze organisatie over bemiddelings- en kwalitatieve onderzoeksvaardigheden beschikken om gesprekken met diverse groepen mensen in goede banen te kunnen leiden. Zie een burgerforum niet als een debat waar deelnemers elkaar van hun standpunten moeten overtuigen. Het draait juist om het creëren van een open cultuur waarbij het delen van kennis & ideeën centraal staat. De stichting G1000 is een goed voorbeeld als geschikte facilitator met veel ervaring op dit gebied.
Gebalanceerde en objectieve informatieverstrekking over het vraagstuk
Om tot een wel overwogen besluit te komen is het van belang om alle belanghebbenden en experts met verschillende invalshoeken uit te nodigen omtrent het vraagstuk. Burgers dienen op de hoogte gebracht te worden van alle inhoudelijke, politieke en financiële randvoorwaarden rondom het thema. De (lange termijn) consequenties van bepaalde keuzes moeten hierdoor duidelijk zijn. Aanvullend moet er ook een mogelijkheid zijn dat het burgerforum naar eigen keuze deskundigen kunnen uitnodigen.

Contextafhankelijke ingrediënten:

Brede zichtbaarheid creëren voor groot bereik in deelname
Het forum moet ook in de publieke opinie gaan leven. Wanneer het om een nationaal vraagstuk gaat, heb je een groter bereik nodig dan wanneer het om een gemeentelijk vraagstuk gaat. Zet een communicatiestrategie op waarmee je mensen met verschillende levensstijlen, interesses en etnische achter- gronden kan bereiken. Het kiezen van de juiste media(kanalen) is hier ook een onderdeel van.
Direct benaderen van specifieke doelgroepen voor meer diversiteit
Het loten van deelnemers leidt niet per definitie tot diversiteit. Een bepaalde doelgroep wordt bijvoorbeeld niet bereikt of ondervindt teveel drempels om te kunnen deelnemen. Hierbij kan het direct benaderen van deze doelgroep helpen via een passende communicatiestrategie. Of door het wegnemen van mogelijke drempels van deze doelgroep zoals eerder benoemd in punt 4.
Tools voor het faciliteren van een online burgerforum
Als het om een grootschalig of nationaal burgerforum gaat kan een online burgerforum een oplossing zijn. Zo zijn er zelfs specifieke tools ontwikkeld voor het organiseren van een online burgerforum. Al kunnen goede facilitators ook overweg met online meeting tools als Zoom waarin men mensen in groepjes kan opdelen. Vergeet alleen niet dat niet iedereen beschikking heeft tot een computer of de juiste vaardigheden bezit om te kunnen deelnemen.
Voldoende bedenktijd bij hoge complexiteit
Wanneer het om een complex vraagstuk gaat is voldoende bedenktijd nodig om tot weloverwogen beslissingen te komen. Als de kwestie geen harde deadline heeft, is het verstandig om beslissingen niet te overhaasten. Zo moeten de bijeenkomsten van het burgerforum verlengd kunnen worden als dat nodig is (gelet op het budget).
Nationaal debat voor meer druk op uitvoering
Zijn de uitkomsten van het burgerforum dermate belangrijk of urgent dat het zo snel mogelijk uitgevoerd moet worden? Zorg dan voor een nationaal debat om de verandering te versnellen door meer mensen te betrekken. Dit kan via een uitgebreide parlementaire behandeling of in combinatie met een (p)referendum om de legitimiteit van de uitkomsten te versterken.

Download hieronder alle voorwaarden als PDF-bestand:

Recept-voor-een-succesvol-burgerforum-Squarewise.pdf Download

De interesse in burgerfora als verrijking voor het democratische proces groeit snel. Maar zoals met iedere silver bullet solution is het belangrijk te blijven kijken naar de voorwaarden waaronder deze oplossingen functioneren. Een proces dat alternatieven voor de huidige democratische instituties voorstelt, wordt altijd ook gezien als een bedreiging door die instituties. Wordt er afbreuk gedaan aan de fundamentele principes van een burgerforum? Dan lopen we het risico dat het burgerforum als participatievorm wordt afgeschreven. Tegelijkertijd is er behoefte aan experimenten om bekendheid en draagvlak voor deze nieuwe vorm te ontwikkelen. Weten we bestuurders, politici én burgers te overtuigen dat deze vorm hen helpt in plaats van bedreigt? Dan hebben we mogelijk geen zilver maar goud in handen.

Benieuwd of een burgerforum geschikt is voor jouw vraagstuk?

Squarewise helpt gemeenten en provincies graag op weg bij het kiezen van de juiste aanpak voor het betrekken van burgers bij hun transitievraagstuk. Lijkt het je waardevol om burgers te betrekken bij jouw vraagstuk, maar weet je niet op welke manier of waar je moet beginnen? Neem dan contact op met een van onze transitiemakers die zich bezig houden met burgerparticipatie: Dieke Schutjens (schutjens@squarewise.com) of Jeske Zonneveld (zonneveld@squarewise.com)

Bronnen